Çocukların bir davranış ya da alışkanlık geliştirmesini sağlamak için bazı durumlarda ilgi ve övgüden daha fazlasına ihtiyaç duyulabilir. Marka/puan ekonomisi adı verilen bir teknik ile olumlu davranışların pekiştirilmesi ve bu sayede davranışların kalıcının sağlanması mümkün olabilmektedir. Bu teknikte çocukların olumlu davranışlarının karşılığı olarak belirli sayıda puan ve ya marka kazanmaları ve bu puan ya da markalar karşılığında önceden belirlenen istedikleri belli bir ödüle ulaşmaları amaçlanmaktadır. Ödüller yoluyla (örneğin bir oyuncak gibi maddi ödüller ya da parka gitmek gibi etkinlik biçime ödüller) çocuklar davranışlarını düzeltme konusunda isteklendirilir ve eğlenceli biçimde olumlu davranış geliştirme adına disipline edilebilirler.

Puan ve Marka Ekonomisi’nin Avantajları:
– Çocuklar eğlenceli biçimde disipline edilebilmektedirler.
– Ödüller yoluyla, çocuklar davranışlarını düzeltme konusunda isteklendirilmektedir.
– Çocuğa ve davranışa uygun ödülü belirlemek anne baba için daha kolay hale gelmektedir.
– Çocuğun olumlu davranışları pekiştirildiğinden, olumlu davranışların kalıcının sağlanması mümkün olmaktadır (Clark, 2011; Barkley, 1997).

Hangi davranışlar karşılığında kaç puan/marka verileceği ve hangi ödüle kaç puan/marka ile ulaşılabileceği, tekniğin kullanılmaya başlanmasından önce özenle belirlenmelidir. Markalar somut nesneler olduğundan, 4-5 yaş çocuklarında marka biriktirmenin kullanımı daha uygun olabilirken; 6-12 yaş çocuklarında puan toplamak daha etkilidir. Daha küçük yaştaki çocuklar, puan yerine marka kazanmayı tercih ederler, çünkü markalar dokunulabilen, taşınabilen somut nesnelerdir. Marka olarak, oyun fişleri, oyuncak paralar, boncuklar vb. şeyler kullanılabilmektedir.

Puan karşılığı ödül sistemi uygulanmaya başlanmadan önce, çocukla bir anlaşma yapılması hatta bir sözleşme imzalanması faydalı olabilmektedir. Bu şekilde çocuklara yeni bir kural ve uygulama olduğu aktarılmakta, bu kurala uyduğu takdirde belirlenen ödüllere ulaşabileceği vurgulanmaktadır. Sözleşmede uyulması beklenen kural ve karşılığında ulaşacağı ödüller yer almalıdır.

Clark (2011), puan ve marka ekonomisi yönteminin etkili bir şekilde uygulanabilmesi için altı aşama belirlemiştir:

1. Hedef davranışı seçmek:
Belirgin biçimde tanımlanabilen ve kaç kez yapıldığı sayılabilen bir veya birden çok hedef davranış belirlenmelidir. Bu davranışlar çocuğun ebeveynleri tarafından uyumsuz olduğu düşünülen ve düzeltilmesi istenen davranışlardır. Örneğin; Altı yaşındaki Rüya, akşam yatması gereken saat geldiğinde yatmamaktadır. Annesinin bütün uyarılarına rağmen yatağına girmemektedir. Rüya’nın olumsuz davranışları nedeniyle akşam yatağa girme süreci çok vakit almakta ve Rüya’nın anne ve babası tarafından azarlanması, bu süreci daha da uzatmasına neden olmaktadır. Hatta yatakta ağlama krizlerine kadar gitmektedir. Rüya’nın anne ve babası, Rüya’nın bu olumsuz davranışını sonlandırmak için puan/marka ekonomisi yöntemini kullanmaya karar verirler. Bu noktada belirlenen hedef davranış; Rüya’nın, annesinin ona yatma vaktinin geldiğini söylediğinde itiraz etmeden yatağına girip, uyumaya hazır hale gelmesidir. Bu davranış sayılabilir bir davranıştır. Davranışın sürekliliğinin takibi istenilen davranışın kalıcılığını sağlamanın tek yoludur. 2. Puan karşılığı ödül takvimi hazırlamak:
Takvim çocuğun ve ebeveynin kolayca görebileceği bir yere asılmalıdır. Değiştirilmek istenen hedef davranışlar bu takvimin üzerine yazılır. Ayrıca her bir davranış için, bu davranışın belirli bir zaman dilimi içinde yapılıp yapılmadığının işaretlenebileceği sütunlarda bulunmaktadır. Ek 1’de bir takvim örneği sunulmuştur. Sütunların yanlarına, o davranış karşılığı çocuğun kazanacağı puanın kaç olacağı da yazılabilir. Her günün sonunda çocuğun kazandığı puanlar toplanır. 3. Puan karşılığı verilecek ödüllerin listesini hazırlamak:
Ödül listesi, puan takviminin yanına asılabilir. Ödüller çocuğun elde etmek istediği maddi ödülleri ve etkinlik ödüllerini içermektedir. Bu liste çocuk ile birlikte, çocuğun isteklerine göre hazırlanmalıdır. Ancak temin edilemeyecek bir ödülün bu listeye alınmamasına dikkat edilmesi gerekmektedir.
Ödüllerden her birinin kaç puana karşılık geleceği ebeveynler tarafından belirlenmelidir. Ödüller ile bu ödüllere karşılık gelecek puanların birbirine uygun olmaması, çocukların puan karşılığı ödül programına duyduğu hevesi yitirmelerine ve programa uymak istememelerine yol açabilmektedir. Ek 2’de örnek bir ödül listesi bulunmaktadır. 4. Çocuğun kazandığı ve harcadığı puanların kaydını tutmak:
Çocuk puan kazanacak davranışta bulunduğunda, ebeveynler bu davranışını gördüklerini ve bundan memnun kaldıklarını belirtecek bir tavırla çocuğu överek kazandığı puanı takvime işlemelidirler.
Çocukların kazandıkları puanlar bir ödülü elde edebilecekleri miktara ulaştığında, çocuklar bu puanları biriktirmek yerine kullanmaya teşvik edilmelidirler. Daha küçük yaştaki çocuklar için puana karşılık gelen ödülün ebeveynlerce hatırlatılması gerekebilmektedir. Çocuğun ödül karşılığı kullandığı kadar puanın üzeri çizilir ve programa bu kalan puanlarla devam edilmektedir. 5. Ödül programında gerekli olabilecek uyarlamaları yapmak:
Programın uygulama sürecinde, çocuğun olumsuz bir davranışı ortaya çıktığında bir ceza biçimi olarak çocuğun puanlarında eksiltmeye gidilmemelidir. Ortaya çıkan olumsuz davranışlar mola, görmezden gelme gibi başka disiplin teknikleriyle giderilmeye çalışılmalıdır.
Örneğin, Deniz’in anne babası, Deniz öfke nöbetine kapıldığında onu molaya gönderirken; öfke nöbetsiz geçen her gün için de ona iki puan vermeye devam etmelidir. 6. Puan karşılığı ödül programı yavaş yavaş sonlandırmak:
Puan kazanarak ödüller almasının çocuğun olumsuz davranışlarını düzeltmesine yardım ettiği ve bu düzelmelerden dolayı anne babasını ne kadar mutlu ettiği çocuğa açıklanmalıdır. Ebeveynler düzeltilmiş davranışı övmeyi sürdürmekle birlikte artık puan ve ödüllere son verilmiştir.
Bu programın aşamalı olarak sonlandırılması daha uygundur. Örneğin puanlar/markalar ile ödüller arasındaki zaman uzatılabilir ve programın sonlandığını göstermek üzere bir parti veya ailece yapılan kutlama gerçekleştirilebilir ya da bir hediye düşünebilir.

Dikkat edilmesi gereken noktalar:
• Marka ekonomisi tekniği uygulanırken; çocuk markayı kazanmadığı sürece, ya da kazandıkları dışında çocuğun markalar ile oynamasına, onları almasına izin vermemek gerekmektedir.
• Markaları koymak için bir kutu ya da kavanoz belirlenip ve bu kavanoz ya da kutu görünen bir yere koyulabilir. Daha küçük çocukları programa özendirmek için, kavanozu saklama görevi çocuğa verilebilir.
• Hedef davranışlar ve ödül listesi hazırlamak unutulmamalıdır. Olumlu davranış karşılığında puan veya marka verilir. Çocuğun yaşına göre puan veya marka, ya da bilye vb kullanılabilir.

22